5. Kalangkang
ayakan
Ayakan téh parabot paranti nyair lauk jeung paranti ngayak, mun
ayakan diteundeun di tempat nu kapoé (keuna ku cahaya panon poé) tangtu bakal katingali kalangkangna, siga papan
catur hideung bodas kiwari mah. Kalangkang ayakan teu béda jeung kaén poléng.
6. Poléng rengganis
Harti rengganis, mun nyokot kecap
rengga-na hartina dihias dialus-alus atawa diarula-arileu sangkan katingalina
beuki sieup. Poléng
rengganis téh poléng nu dialus-alus.
7. Jayanti
Jayanti
(sesbania sesban Merr) téh
ngaran tangkal leutik jangkungna kurang leuwih ukur dua meter, daunna kawas
daun peuteuy sélong
rajeun dipaké ubar
keur nyeri beuteung atawa nyeri cangkéng, dirames dibalurkeun ka nu nyeri. Kembangna rantuy
raraweuyan, buahna kawas kacang panjang tapi rada leutik. Lantaran teu disebut
kembang jayanti, sigana nu dipaké keur rupa hias téh daunna. Tingali gambar jayanti.
8. Cecempaan
Cempa téh naon atuh? Aya nu kungsi nerangkeun cempa téh kambang campaka (michelia champaca), mun enya cempa
téh sarua jeung kembang
campaka (bandingkeun jeung dina basa Melayu atawa dina basa Acéh sok nyebut bunga cempa), meureun cecempaan téh hartina gambar nu niru-niru kembang campaka.
Dina SSK ge kapanggih kecap cempa nu séjén
tapi éta mah
nuduhkeun ngaran wewengkon atawa ngaran nagara, moal kitu cecempaan téh niru-niru lawon ti nagri Cempa?
9. Mangin haris
Atik Sopandi dina Suciati ((2008;245-246)
nyebutkeun yén
mangin haris teh tangkal hiris (cajanus cajan Millsp) nu katebak angin.
Tapi Zoetmulder (2011) nyebutkeun haris
téh hartina lemes, leutik.
Mun mangin dihartikeun angin, jadi mangin haris téh hartina angin ngahiliwir atawa angin leutik, ngan
kumaha ngagambarkeun angin ngahiliwir, naha ngan gambar udat-udatan wungkul
atawa aya nu ting arileuna?
10. Boéh siang
Boéh hartina lawon (bodas), ari kecap siang aya
sababaraha harti nyaéta
beurang, caang (bandingkeun jeung kecap siang dina basa Indonesia, menyiangi,
nu hartina meresihan, sangkan beresih, caang, teu harieum). Danadibrata (2006)
nyebutkeun di Kanékés (Baduy), siang téh hartina beureum, ngucapkeun siang di Baduy mah
kaasup buyut (larangan).
Ku kituna Atik Sopandi dina Suciati
(2008;245-246) nyebutkeun yén
nu dimaksud boéh siang
téh nyaéta boéh
atawa lawon nu warnana beureum.
11. Papakanan
Papakanan, kecap asal tina pakan atawa
pakanan. Pakan hartina kantéh
(benang) nu ngujur ka rubakna atawa ti kénca ka katuhu nu keur ninun. Sedengkeun pakanan mah
hartina indung manuk nu keur méré hakaneun ka anakna, siga dina babasan manuk pakan kundang hartina anak manuk
nu geus bisa hiber nuturkeun indungna tapi masih kénéh
dipakanan, mun jelema mah dihuapan.
Mun ieu dilarapkeun kana rupa hias asa merenah kénéh
gambar manuk indungna keur méré kahakanan ka anakna.
12. Surat awi
Surat di dieu tangtu lain surat nu
hartina keretas nu ditulisan, tapi urat awi siga kecap serat dina basa
Indonesia. Mun disidik-sidik urat awi bakal leuwih kaciri mun hinisna dipiceun
heula, kaciri ting arudat aya nu rada kasar jeung aya nu lemes. Rupa hias surat
awi mangrupa udat-udatan siga urat awi bakal leuwih alus mun bukuna gé kaciri.
13. Parigi nyéngsoh
Dina kamus basa Sunda LBSS (2007) hartina
parigi teh sumur atawa solokan (jalan cai beunang nyieun, lain jadi ku
sorangan) ari dina kamus Sunda Danadibrata (2006) parigi teh nyaeta sababaraha
cagak walungan dina beber (jalur) walungan nu keur saat. Parigi ge sok
dihartikeun kamalir rubak sarta jero.
Ari nyengsoh meh saharti jeung nyengsol.
Mun dicokot kecap sumur keur ngahartikeun parigi asa kurang merenah sabab
biasana sumur mah buleud. Rarasaan
leuwih merenah mun nu dicokot teh dina harti kamalir nu rubak ngagambarkeunana
nyengsoh atawa nyengsol, henteu lempeng sajajar jeung lusi atawa pakan, tapi
siga motif batik lereng atawa rereng, nu nyengsoh jeung sisi kaen.
Keur babandingan, Atik Sopandi dina
Suciati (2008;245-246) perigi nyengsoh teh sumur atawa pager sumur nu geus
nyengsol.
14. Lusian besar
Lusi teh kanteh nu ngujur ka panjangna,
lamun dina gedogan (paranti ninun) mah tina tunjangeun ka nu ninun, lusi teh
sbalikna tina pakan. Besar di dieu meureun hartina gedé, lain bebesaran (morus alba L) ngaran tutuwuhan.
15. Kampuh
jayanti
Boh kamus basa Sunda LBSS boh kamus Sunda
Danadibrata nyebutkeun kampuh téh
basa lemes, ari basa kasarna simbut. Jadi ana kitu mah kampuh jayanti teh (kaén) simbut nu maké hiasan (rupa daun atawa kembang) jayanti.
Rupa simbut mun maca bukuna J.E.Jasper
(1912a) dina kahirupan urang Sunda, mimiti ti Banten nepi ka Priangan boga
corak nu husus (tingali gambarna), ngan lain dina wangun tinun ikat, tapi dina
wangun batik jeung nulisna lain ku canting tapi ku nyéré
atawa bébékan awi.
16. Hujan riris
Riris dina kamus basa Sunda Danadibrata
(2006) hartina lemes atawa leutik. Hujan riris hartina hujan leutik atawa
girimis, mun kitu rupa hias hujan riris teh niru-niru hujan leutik, bandingkeun
jeung motif batik udan riris ti Jawa.
17. Boéh alus
Alus bisa dihartikeun lemes, jadi boéh alus teh kaén nu lemes atawa siga kaén sutra.
18. Ragén pangantén
Kecap ragén téh
asa sok pahili jeung rérégan, pedah harti rérégan
téh pipinding dina lawang ka
enggon, tapi sigana mah ragén
téh hartina lain kitu.
Kecap ragén kapanggihna dina ngaran tangkal nyaéta ki rapet
atawa kayu rapet atawa gembor atawa akar gerip putih (parameria barbata K.Schum), cenah ki rapet téh bisa dipaké keur ubar murus, atawa keur awéwé
nu anyar ngajuru ambéh
téréh rapet pianakan kitu deui keur ngalancarkeun getih awéwé
nu keur palangan (Redaksi Agromedia 2008;121).
Mun enya kecap ragén téh
ngaran tangkal tapi naha di sebut pangantén? Mun nilik kana gunana tangkal ragén, siga nu leuwih aya gunana keur nu palangan atawa nu
tas ngajuru, asa pantes mun disebut keur panganten (dina harti awewe nu geus
boga salaki) atawa tangkal ragen nu ngabanding siga panganten. Bandingkeun
jeung motif batik ragén
pangantén ti
Cianjur mangsa kiwari.
Nu can kapanggih
raratanana nyaéta:
Sameleg,
sigeji, pasi-pasi, paparanakan, sili ganti, bebernatan, gaganjar. Keun nu can kapanggih mah urang teundeun di
handeuleun sieum, urang tunda di hanjuang siang, sugan isuk jaganing géto bisa kapanggih ku anak incu.
WARNA SUNDA
Keur ngalengkepan rupa ragam hias nu aya dina SSK, di
handap dibéréndélkeun
rupa-rupa warna nu aya di urang Sunda. Warna kacida raketna jeung ragam hias
batik kitu deui jeung kaén
kasang, keur ngawarnaanana. Béréndélan warna di handap téh meunang ngoréhan tina kamus basa Sunda LBSS jeung kamus basa Sunda
Danadibrata, boa teu kabéh
kapanggih ku kituna bisi aya nu kaliwat éta mah tambahkeuneun nu macana.
Hideung,
hideung lestreng (biasana sesebutan
ka jelema nu kulitna hideung pisan), hideung
santen (sesebutan ka jelema nu kulitna hideung beresih, manis kacirina), hideung lagedu atawa lagedu (sesebutan ka jelema nu kulitna
sabalikna tina hideung santen), hideung
meles (biasana sesebutan ka sato nu buluna warna hideung semu hérang tur teu kacampuran ku warna séjén
najan saeutik), geunteul (semu
hideung, biasana disebut kana biwir nu kabulusan atawa tirisan).
Bodas, bodas
ngeplak (kacapangan kana warna bodas
nu bodasna rata, teu kacampuran warna séjén
najan saeutik), bodas nyacas (sarua
jeung bodas ngeplak).
Konéng, konéng umyang
atawa konéng omyang (konéng lir kulit cau nu geus asak atawa paré nu geus kolot rék dipanén), konéng enay (konéng pisan), konéng konéas
atawa konéng koléas ( warna konéngna méh
rék leungit) atawa konéng sahéab,
gedang asak (konéng siga gedang nu geus asak).
Beureum,
beureum euceuy (beureum siga getih,
beungeutna euceuy dipapandékeun
ka jelema nu keur kacida ambekna), beureum
ati (beureum siga ati atawa haté), beureum cabé (beureum siga cabé
kolot), kasumba (beureum ngora, kasumba atawa galinggem
ngaran tutuwuhan, bixa orellana L,
buahna sok dipaké
nyelep), kayas (bodas semu beureum).
Héjo, héjo bagedod
atawa héjo ngagedod atawa héjo binetot (hejo pisan), héjo daun (héjo
siga warna daun), héjo pucuk cau (héjo
ngora siga pucuk daun cau), héjo botol (héjo
siga warna botol jaman baheula), héjo lukut (héjo
siga warna lukut), héjo carulang (dipapandékeun kana kulit awéwé
nu alus, carulang téh
ngaran jukut), héjo tai kuda (héjo
nu siga warna tai kuda), héjo tihang (sabenerna ieu mah lain ngaran warna tapi babasan nu
ditujukeun ka jelema nu resep pinpindahan gawé).
Kulawu (méh
sarua jeung warna lebu, bandingkeung jeung kelabu atawa abu-abu dina basa
Indonesia) atawa hawuk atawa dawuk.
Bulao atawa biru
( bulao mah asalna tina basa Walanda blauw,
sigana biru téh basa
Sunda sarua jeung biru dina basa Indonesia, lantaran aya patempatan nu ngaran
biru misalna Cibiru di Bandung Kidul, atawa kampung Biru di Bandung Kalér deukeut Cisitu. Bandingkeun jeung kecap putih atawa
mirah/ mérah asa
mindeng kapanggih dina transkripsi naskah Sunda kuna). Paul (warna biru nu katingali ti kajauhan).
Gading (warna siga gading gajah, gedang gumading, gedang nu
warnana siga gading atawa satengah asak, ari warna gedang asak mah méh
sarua jeung warna konéng).
Bungur atawa wungu
atawa gandaria (ungu, sabenerna bungur teh ngaran tutuwuhan, lagerstroemia anisoptera, ngan kembangna
warna wungu), gandaria ( ungu voilét, gandaria ngaran tutuwuhan bouea macrophylla Griff, siki gandaria warnana wungu), gandola (ungu, violét, gandola ngaran tutuwuhan, basella rubra L, sikina nu geus asak warnana ungu violét).
Tarum (warna nila
atawa indigo, tarum ngaran tutuwuhan, indigofera
tinctoria, warna indigo tina daunna, sok dipaké nyelep).
Warna
nu séjén kayaning carambang
(warna bulu hayam nu hideung totol-totol bodas laleutik), colat (warna bodas saeutik rada manjang dina tarang sasatoan nu
warnana lian ti bodas), borontok
(Warna bulu hayam, hideung atawa beureum campur totol-totol bodas), bulu hiris (warna bulu ucing nu udat-udatan
cara cangkang hiris).
PAMUNGKAS
Luyu jeung pamadegan Nian.S.Djumena yén ragam hias di hiji tempat bakal silih pangaruhan
jeung tempat séjén. Upamana ragam hias nu aya di Tatar Sunda tangtu
bakal silih pangaruhan jeung nu aya di Tatar Jawa, ongkoh deuih antara Sunda
jeung Jawa mah saampar samak, sarua kénéh
aya di Pulo Jawa. Lain baé
dina rupa ragam hias silih pangaruhan téh tapi deuih dina basana, loba kapanggih dina naskah
kuna basa Sunda nu sarua jeung basa Jawa kuna. Nu matak dina nyalusur
ngaran-ngaran ragam hias nu aya dina SSK gé rajeun maké kamus Jawa kuna.
Tina tilu puluh salapan ngaran ragam hias nu aya dina
SSK, teu bisa kabéh
kapanggih, ieu téh mawa
kahandeueul ngan dikumahakeun deui da ngan sakitu kamampuhna. Nu bisa kapanggih
gé can tangtu bener kabéh, muga-muga wé teu salah kabéh. Ku kituna neda tawakupna. Sasieureun sabeunyeureun
muga aya mangpaat keur nu macana.
Kitu deui perkara warna nu ditulis di luhur, tangtu
can kabéh bisa
kakobét, komo
nu aya dina basa wewengkon. Geus disebutkeun di luhur yén warna téh kacida raketna jeung rupa ragam hias, lain baé keur nambah nyari tapi deuih warna gé sakapeung méré
ajén nu leuwih jero, samisal
nu aya kakaitanana jeung rupa upacara nu dianggap sakral. Rupa-rupa warna ieu
mun diluyukeun jeung pamanggih Drs H.R.Hidayat Suryalaga ditambah ku rupa ragam
hias nu geus diterangkeun, sigana bakal leuwih babari mun hayang nalungtik
asalna (ti kidul, tengah atawa kaler) rupa ragam hias tadi, tur bisa kakobét kumaha ajén étika
jeung éstétika luyu jeung adat istiadat satempat.
Mun nilik jumlah ragam hias nu aya dina tulis (batik)
jeung nu aya dina boéh
(tenun ikat atawa songkét),
leuwih loba nu aya dina gumpulkan boéh atawa tehun ikat, ieu téh méré tangara yén mangsa bihari (1518) nu leuwih dalit (populér) jeung masayarakatna nyaéta kaén
kasang atawa tenun ikat batan batik. Cék Dra Suwati Kartiwa MSc (1989;2) ti baheula mula, ti
jaman prasejarah bangsa Indonesia geus wanoh kana tinunan nu aya corakna
dijieun ku cara meungkeut lungsi.
Urang Sunda gé tangtu boga kamampuh nyieun tenun ikat, najan nu
kawentar dina produk tenun ikat téh ayana di masyarakat Indonesia séjénna
kayaning Sumatra, Kalimantan, Sulawesi, Nusa Tenggara Timur, Nusa Tenggara
Barat.
Ari kiwari – ku
ningali saliwatan – di Tatar Sunda leuwih dalit (populér) jeung batik batan tenun ikat. Naha ieu téh pédah geus ngisedna ajén-inajen (ayana pergeseran
nilai) di masyarakat Tatar Sunda? Keur
ngajawab ieu pertanyaan lain pagawéan méméh mumuluk, tapi kudu aya panalungtikan nu leuwih
daria. Cag, Sakitu heula nu kapihatur▪
DAFTAR PUSTAKA
Aditia Gunawan, Sanghyang Sasana
Maha Guru dan Kala Purbaka Suntingan dan Terjemahan, Perpustakaan Nasional RI,
2009
Jamaludin Wiartakusumah,
Estetika Sunda, Rubrik Anjungan Kompas Jabar Sabtu 28 Pebruari 2009
J.E.Jasper en Maspirngadie, De Inlandsche Kunstnijverheid In
Nederlandsch Indie I Het Vlechtwerk,
Gravenhage door de boek &
Kunstdrukkerij v/h Mouton & Co, 1912a
J.E.Jasper en Maspirngadie, De Inlandsche Kunstnijverheid In
Nederlandsch Indie II De Weefkunst,
Gravenhage door de boek &
Kunstdrukkerij v/h Mouton & Co, 1912b
J.E.Jasper en Maspirngadie, De Inlandsche Kunstnijverheid In
Nederlandsch Indie III De Batikkunst ,
Gravenhage door de boek &
Kunstdrukkerij v/h Mouton & Co, 1916
J.Noorduyn-A.Teeuw, Tiga Pesona Sunda Kuna, Pustaka Jaya,
2009
Jonathan Rigg, A Dictionary
of the Sunda Language of Java, Batavia Lange&Co 1852.
K.F.Holle,
Vlugtig berigt omtrent
eenige lontar-handschriften, afkomstig uit
de Soenda-landen, door RADHEN
SALEH aan het Bataviaasch Genootschap
van K. en W. ten geschenke gegeven, met
toepassing op de inscription
van Kwali, TBG Deel
XVI vijfde serie Deel II, 1867
LBSS (Lembaga Basa jeung
Sastra Sunda), Kamus Umum Basa Sunda, Geger Sunten 2007.
Mamat Ruhimat, Aditia Gunawan, Tien Wartini, Kawih
Pangeuyeukan Tenun dalam puisi Sunda Kuna dan teks-teks lainnya, Perpusnas
bekerja sama dengan PSS, 2014.
P.J.Zoetmulder bekerja sama dengan S.O.Robson, Gramedia
Pustaka Utama, Cet VI, 2011.
Nian S Djumena, Ungkapan
Sehelai Batik Its Mistery and Meaning, Penerbit Djambatan, 1986
R.A.Danadibrata, Kamus Basa
Sunda, Kiblat Buku Utama, 2006
R.H.Hidayat Suryalaga,
laporan sawala Estetika Sunda Kawas Kumaha?, Cupumanik No.57 April 2008.
Redaksi Agro Media, Buku
Pintar Tanaman Obat 431 Jenis Tanaman Penggempur Aneka Penyakit, Penerbit
Agromedia Pustaka, 2008
R.R.Hardjadibrata Sundanese
Englis Dictionary, Pustaka Jaya, 2003
Saléh Danasasmita, Ayatrohaedi, Tien Wartini, Undang A
Darsa ; Sewaka Darma, Sanghyang
Siksakandang Karesian, Amanat Galunggung; Transkripsi dan Terjemahan, Penerbit
Bagian Proyek Penelitian dan Pengkajian
Keb Sunda (Sundanologi) Dep PdanK, 1987.
S.Coolsma, Tata Bahasa Sunda, Djambatan 1985
Soegeng Toekio M, Mengenal
Ragam Hias Indonesia, Penerbit Angkasa Bandung, 1987
S.Prawiroatmojo, Bausastra
Jawa-Indonesia, Gunung Agung 1981
Suciati, Karakteristik Iket
Sunda di Bandung dan Sumedang Periode Tahun 1968-2006,
ITB J. Vis. Art & Des.,
Vol. 2, No. 3, 2008, hal 237-260
Dra Suwarti Kartiwa MSc Kain
Songket Indonesia, Djambatan, Cetakan II, 1989.
(Dimuat dina Majalah Basa Sunda Mangle No.2517, 5-11 Maret 2015)
No comments:
Post a Comment