URANG SUNDA NEUTEUP LANGIT jeung BABANGO

URANG SUNDA NEUTEUP LANGIT

Ku : MAMAT SASMITA

Tangtu urang Sunda gens mindeng nenteup langit, ti balieula mula, ti jaman mana boa gé. Gambaranana bisa rnpa rupa, pangpangna nu kapanggili dina kandaga tradisi lisan. Geura dina babasan paribasa, aya ungkara  ”satungkebing langit”, hartina saeusina-salegana langit. ”Balungbang timur caang bulan opat belas jalan gedé sasapuan", hartina ihlas. Timur téh nuduhkeun béntang timur (Planet Vénus), nu rnoncorong.  ”Sorot soca béntang timur sakembaran” ngagambarkeun éndahna sorot panon kénca-katuhu.  ”Caang bulan dadamaran”, migawé gaplah. ”Kabedil langit”, kasamaran,.  "Keur béntang  surem” hésé rejelci.  ”Lalaki langit lalanang jagat” lalaki nu gagah.  ”Jumerit maratan langit ngocéak maratan jagat" hartina kaleleban.  "Ngajul bulan/béntang ku asiwung”  migawe gaplah.

Dina dongéng jeung  pantun gé teu kurang. Cara Ki Sabeulah (CM Pleyte,1911), nu nanyakeun ka Nu Maha Kawasa, pangna dirina ngan sabeulali. Nu dipanggihan mimiti panonpoé, sabab pangkawasana, bisa nyaangan dunya. Béhna panonpoé boboléh, majar nu kawasa mah Ki Reueuk, mega hideung pihujaneun, sabab bisa ngahalangan caang. Jol ka Ki Reueulc. Ieu gé boboléh, bari cénah nu pang kawasana mah Ki Batu, nu ngajungkiring gedé tara ngised. Cék Ki Batu nu kawasa mah jelema, sabab sakumaha gedéna batu bisa ledis ditugalan keur nyieun tatapakan imah. Cék jelema nu kawasa mah anging Alloh Nu Murbeng Alam.

Naha Ki Sabeulah mimiti ménta kaadilan téh ka panonpoe? Sigana pédah nu nyaangan dunya, ayana di luhur, nu kaciri pangrohakana, nu hésé disungsi jeung dijugjugna. Kecap ”luhur” nuduhkeun posisi saluhureun sirah, sakapeung sok dihartian luhung atawa agnng, teu béda jeung posisi langit. Di imah gé aya nu disebut lalangit, posisina di luhur, antara suhunan jeung palupuh. Lalangit imah sok dirumat, diberesihan sangkan asri teu cakueun. Dina pantun Mundinglaya di Kusurnah (CM Pleyte, 1907) aya ”sajabaning langit”, tempatna langlayang salaka domas nu dijaga ku Guriang Tujuh. Sajabaning langit hartina saluareun langit, ngan tetep nunjuk ka luhur sabab Munding laya di Kusumah ngajugiug ka dinya téh kudu bisa ngapung.

Leuwih écés dina pantun Lutung Kasarung (CM Pleyte 1911). Apan kieu dicaturkeunana ”Ratu di manggung, carita di kahyangan. Guru Minda Kahyangan, anak déwata, cikalna titisan Guru Hyang Tunggal, seuweu batara di langit, ngabujang di para déwata, kasép taya papadanna, keur meujeuhna teguh cangcut". Tina ieu gambaran, kahyangan téh ayana di langit, kitu deui aya kecap manggung atawa panggung hartina di luhur. Dina pantun Lutung Kasarung aya nu disebut "buana nyungcung” atawa buana luhur, Sunan Ambu, jeung para pohaci.  Dina pantun Radén Tegal (JJ Meijer, 1891) disebutkeun Radén Tegal ”ngadedel lemah nyemprung ngeumbing langit, nyakar méga, semprung ngapung ka manggung datang kandek kandek, tangan koléang ka handapkeun deui”.

Di dinya nu kumelip di langit gé di sabit sabit. Antarana, cara méga pihujaneun disebut ”puhaci cikarapak séah” atawa ”patapaan hujan”, tempat disadana gelap atawa guludug disebut ”patapaan gugur”, panonpoé, katumbiri jeung téja. Téja téh cahaya nu kaciri dina sisi méga beulah kulon mun katojo ku panonpoé rék surup, hérang nyacas saperti disiram ku emas beunang nyangling.

Atuh bulan gé ku urang Sunda mah dipaké dumuk. Enya ku Nini Antéh nu keur ninun dibaturan ku ucing candramawat. Mangsa bulan keur gedé, keur caang mambra, bakal kaciri kelemengna. Carana hanjat ka bulan aya nu nyebutkeun nérékél kana tangkal handiwung nu kacida janglcung, geus deukeut ka bulan aya nu nyodorkeun tarajé emas. Aya deui nu nyebutlceun tumpak kana méga bodas.

Ucing candramawat téh ucing nu buluna tilu rupa, bodas, beureum jeung hideung. Buntutna rada cumantél, watekna keur nu ngukut matak kaseundeuhan jeung babari rejeki. Kecap ”candra” hartina bulan.  Malah aya sesebutan candrawulan nyaéta dongéng-dongéng nu nyaritakeun kaéndahan alam dina rnangsa bulan keur gedé, keur caang mambra. Cara ngabungbang, mun bulan sumedeng gedé, barudak arulin di buruan. Barudak rumaja mah, sok mapay mapay tempat karamat, ngalap berkahna.

Mun samagaha bulan, baheula mah sok ramé tatakolan. Majar bulan keur dilegleg naga, sangkan diutahlceun deui kudu ramé tatakolan. Mun samagaha panonpoe, ieu gé sok ramé tatakolan, majarkeun panonpoé keur kawin jeung bulan. Ramé tatakolan téh milu ngareuah-reuah jeung ongkoh sangkan téréh pukah.

Prakna dina tatanén gé urang Sunda. rajeun neuteup langit heula, keur nangtukeun usum (pranatamangsa). Nu jadi dasarna posisi béntang wuluku nu kaciri di Orion Belt. Ari bentang wuluku rajeun disebut béntang kidang.  Sigana kecap ”wuluku” leuwih dipikawanoh ku nu nyawah, ari bentang kidang ku nu ngahuma. Baheula mah béntang wuluku téh sok disebut guru désa, sabab dianggap nu méré nyaho iraha ngamimitian tatanén, hujan, halodo ka urang désa. Nepi ka aya kacapangan ”unggah kidang turun kujang”.  Enya mun béntang kidang geus mimiti kaciri di béh wétan jeung panonpoé keur déngdék ngalér, kudu sasadiaan parabot tatanén di antarana kujang keur nyacar reuma. Sedengkeun di kulon mun kaciri bintang kerti (béntang ranggeuy), kacapanganana ”tanggal kerti turun wesi”.  "Kerti” téh tina ”kartil

Péréléan ngaran bulan dina sataun usum usuman nyaéta kasa, karo, katiga, kapat, kalima, kanem, kapitu, kawalu, kasanga, kadasa, hapit kayu (desta), hapit lemah (sada). Mangsa kasa, karo jeung katiga mah dianggap usum halodo. Unggah kidang turun kujang téh dina kapat, nyambung ka kalima. Usum kanem keur ngecrek hujan, manuk belekék abring abringan néangan kahakanan.

Dina kapitu jeung kawalu loba hujan, kalan kalan nepi ka caah, usum megar endog peupeundeuyan, tangkal kaso mimiti kembangan. Kasanga jeung kadasa, hujan mimiti ngurangan, paré huma geus konéng jeung geus aya nu dibuat, bangsa kasir, tonggérét disarada.  Hapit kayu jeung hapit lemah, hawa panas, mimiti rék usum halodo, dangdaunan lalayu, tangkal randu mimiti kembangan.

Atuh pamayang mun kalangsu di tengah laut, sok alak ilik kana bentang. Biasana nu sok ditingali téh bentang langlayangan, buntutna nuduhkeun ka kidul, jadi padoman jalan balik. Kitu deui dina palintangan. Lintang téh béntang, ngan ieu mah leuwih nujul mun hayang nyaho nasib, cék ayeuna mah méh sarua jeung ramalan bintang atawa astrologi. Ngitungna tina wedal atawa poé lahir. Mun geus kanyahoan bisa kapanggih pasipatanana atawa repokna, ku kituna teu ditulis. Kitu tah, sausap saulas

bagbagan urang Sunda neuteup langit téh. Bobot pangayon timbang tarajuna mah, mangga nyanggakeun.

(Dimuat dina koran Pikiran Rakyat rubrik Kalam, Senen 3 April 2017)

BABANGO

Ku : MAMAT SASMITA

Raména sunatan jaman baheula, antarana, dicaritakeun ku Ahmad Bakri dina Ronggéng Sajajagat (2013).  Balandongan keur narima tamu gé aya dua, lalega, cék nu rahul mah nepi sawidak deupa panjangna. Encan ubug, sasaungan keur nu digarawé reureuh, aya sababaraha hiji. Teu tinggaleun kebonalas, iimahan leutik nu pinuh ku dahareun jeung bubuahan diruntuykeun digantung gantung, dihias dialus alus. Dina derna disunatan, rebun rebun budak sunat geus dibawa ka walungan sina mandi, sina ngoyok dina cai tiis, sangkan baal. Sanggeus rada lila, méméh kabulusan, regeyeng budak dibawa ka imah deui, dibajuan nu anyar. Tuluy sina diuk dina dulang nangkub atawa jubleg nangkub, ngadangkak dicekelan ku kokolot.  Gog béngkong (paraji sunat) ngajogo hareupeun budak, gereyem mapatkeun parancah, sangkan budak berekah salamet. Béngkong ngaluarkeun babango, alat keur ngeuneut kulup. Ngan sakiceup, paling lila memenitan, kalan kalan teu kaciri kumaha prakna ngagunakeun babango, saking ku geus tapisna.

 ”Kasép...,” cék béngkong.  Ěta téh tandana geus bérés dikeureut. Geus kitu der deui tatabeuhan leuwih ngageder,  leuwih ramé.  Nu séjén buru buru meuncit hayam jago nu gedé, disebutna béla.  Hayam terus dibakakak, diteundeun hareupeun budak pangantén sunat. Sok  nyandingkeun bokor ditutupan ku lawon bodas deuih, keur nyimpen duit panyecep. Sanggeus rerep ngagetihna budak nu disunaian sok sina maké sarung ditambahan kujugang nu dijieun tina tapas kalapa, ngarah sarung mudugdug ka hareup teu ngagasruk kana kulup nu can cageur. Béngkong nu dianggap tapis jeung alus mun nyunatan, budak pangantén sunat tara ceurik nepi ka gogoakan sarta babari cageur, dina harti kulup nu dipotong babari garing atawa teu ngagetih  loba jeung lila. Cénah ngarah teu ngagetih loba sok dilampud ku endog hobodasna.

Pakakas keur nyunatan téh aya tilu rupa nyaéta sumbi, péso jeung babango. Ngan, nu mindeng disebut ku masarakat umum mah babango. Sumbi téh solobong nu liangna bungbas, panjangna kira kira 10 cm atawa 15 cm, ari diaméterna kurang leuwih 10 mm, dikira bisa asup hulu rarangan budak. Sumbi dijieunna aya nu tina kai, awi, tanduk atawa tulang, dihampelas nepi ka lemes. Gunana keur misahkeun antara kulit kulup jeung hulu rarangan ulah napel pageuh.  Ari péso keur ngeureut kulit kulup. Kumaha baé pésona mah, asal seukeut. Mimindengna péso cukur nu sok diasahna dina kulit munding nu heuras semu hideung. Méméh prah maké péso cukur, nu dipaké téh ku hinis, dijieun mangrupa péso. Péso hinis mindang kénéh dipaké dina abad ka 19 katompérnakeun. Babango, luyu jeung ngaranna dicokot tina rupa pamatuk bango, nu kuat jeung tara nyalahan nyapitna. Gunana keur nyapit kulit kulup nu rék dikeureut. Babango gé antarana aya nu disebut babango sopa jeung babango belék. Cara makéna euweuh nu nyaho iwal ti béngkong sorangan. Tong boro budak dalah kolot gé teu meunang ningali. Majarkeun pamali, bisi baluas ningalina. Babango dijieunna tina awi, kai atawa tanduk. Dialus alus malah aya nu diukir sagala. Wangunna bisa jadi di unggal wewengkon béda jeung deuih gumantung ka  béngkongna sorangan. Siga babango ti Cianjur béda pisan bentukna jeung babango ti Bandung atawa ti Tasikmalaya. Komo babango belék mah teu katingali cara nyapitna. Mun ningali babango, sigana cara nyunatan téh ukur diturih atawa disudat (incision) lain diteukteuk kulupna (circumcision). Luyu jeung éta, cék Akip Prawirasuganda (Upacara Adat di Pasundan, 1964), neukteuk kulup téh geus dipigawé ku urang Sunda méméh Islam datang. Disebutna disudat atawa disundat, hartina diturih kulit kulupna. Sanggeus Islam asup robah jadi disunat, diteukteuk buleud kulit kulupna.

Pangaweruh urang Sunda lebah nyundatan atawa nyunatan katut wangun alatna sahenteuna kudu dihargaan. Najan kiwari geus taya béngkong atawa paraji sunat nu maké babango, disunat leuwih percaya ka dokter maké alat alat modéren nu leuwih dijamin kaséhatanana, nu sipatna tradisi angger kudu dipiéling.

(Dimuat dina PR rubrik Sundapedia Senin tanggal 8 Mei 2017)

MILIH TEMPAT DUMUK JEUNG HATEUP

MILIH TEMPAT DUMUK

Ku : MAMAT SASMITA

Padumukan asalna tina dumuk hartina tempat matuh. Rajeun disebut lemah cai, tempat urang dijurukeun, digedékeun, jeung nyiar kipayah. Jol deui kekecapan umbul, babakan, lembur, kampung, nu patali jeung padumukan. Babakan hartina lembur anyar, pangeusina can pati loba. Iembur hartina kampung, nu pangeusina leuwih loba batan babakan.

Méméh dumuk, tangtu kudu milih pitempateunana. Kituna téh tangtu aya lilingeranana. Apan aya sumber tinulisna, nyaéta naskah buhun Sanghyang Siksakandang Karesian (SSK, 1987), Warugan Lemah (WL, 2010), jeung tulisan J.Habbema, ”Eijgeloof in de Preanger Regentschappen” (PP, 1900). Kabéh papahat kudu asak sasar enggoning milih padumukan, sabab aya nu mawa mawat hadé jeung goréng.

Bagbagan milih pitempateun dumuk téh jadi tanda pangaweruh balaréa luyu jeung jamanna. SSK jolna ti taun 1518, ari WL sajaman jeung SSK. Sedengkeun PP dituliskeun taun 1900. Enya PP téh dituliskeun ku urang Walanda tapi pasti sumberna atawa informanna mah urang Sunda.

Dina SSK aya nu disebut nirmala ning lemah (tanah nu mawa mawat hadé) jeung mala ning lemah (nu mawa mawat goréng). Nu disebut hadé téh pahoman, pabutelan, pamujaan, lemah maneuh, candi, prasada, lingga linggih, batu gangsa, lemah biningba, ginawé Wongwongan, sasapuan. Kabéh patali jeung pamujaan. Mala ning lemah téh cék SSK mah lemah kasingsal. Béréndélanana, sodong, saronggé, cadas gantung, mungkal pategang, lebak, rancak, kebakan badak, catang nunggang, catang nonggéng, garunggungan garénggéngan, lemah sahar, dangdang wariyan, hunyur, lemah laki, pitunahan céléng, kalombéran, jarian, sema.

Mun diimeutan mala ning lemah téh aya nu dumasar kana kontur tanah (fitur topologis) jeung kaayaan wewengkonna. Cara catang nunggang catang nonggéng, kondisi siga kitu biasana aya dina gawir nu loba tatangkalan nu kabawa longsor. Garunggungan garénggéngan, nyaéta sala sela gunung atawa pasir, embet ku tatangkalan nu loba cucukan. Aya alesan sején, nyéta geueuman (magis réligius), garing, kotor (sanitasi). Cara sema, tanah urut kuburan atawa lemah sahar, tanah nu baheulana kungsi dipaké perang ragot. Tangtu tanah kitu kudu disingkahan.

Satuluyna dina WL aya 18 rupa padumukan nu dipasing-pasing dumasar kana kontur tanah jeung  wilayahna. Dumasar kontur tanahna aya talaga hangsa (tanah bahé ka kénca) watekna dipikaasih ku unggal jalma; banyu metu (bahé ka tukang) watekna hamo dipikaasih; purba tapa (bahé ka hareup) watekna teu dipisuka; ambek pataka (bahé ka katuhu) watekna loba nu nganyerikeun haté; ngalingga manik (datar béh luhur) watekna dipikanyaah ku dewata; singha purusa (nu motong pasir) watekna awét juritan; sumara dadaya (tanah datar) watekna kadatangan rama; jagal bahu (dua lahan nu misah) watekna kurang wibawa; jeung sri madayung (nu diapit ku dua walungan) watekna awéwé sok midua.

Nu dumasar kaayaan Wilayalina aya luak maturun (nu di tengahna aya lebak) watelcna mindeng meunang katunggaraan; sumaliput (nu ngalipet) watekna ngurangan pakaya; tunggang laya (nyanghareup ka laut) watekna sok kabéntar gelap; mrega hideng (urut kuburan) watekna kurang wibawa; talaga kahudanan (nu motong walungan) watekna sok maot ku bajra di tanah batur; nukangan pasir watekna loba panyéréwédan; jeung si bareubeu (nu katunjang ku cai/walungan) watekna sok dipahala ku déwata. Ari nudisebut hareup téh wétan, katuhu téh kidul, tukang téh kulon jeung kénca téh kalér. Nu dianggap alus ngan talaga hangsa, ngalingga manik, singha purusa jeung sumara dadaya. Nu séjénna kudu dipalakiahan heula, malah nu alus gé tetep kudu disucikeun. Upamana talaga hangsa, keur nyucikeunana dina ngamimitian ngawangun lembur kudu melak pacar di pahoman (tempat sasajén). Mrega hideng, keur nyucikeunana kudu melak dangdeur di unggal juru lahan pilembureun, mantrana ”Ong pasaduan kami pun, d sang Ratu Breco na déwata kayu dangdeur pun, maka hilang ikang tamah, maka tinggal suka sohah.”

Ari PP, nyebutna téh tanah piimaheun. Cénah nu dianggap hadé téh tanah nu bahé ngétan ngalér, watekna ka nu tani matak mukti, ka nu dagang matak beunghar, jauh tina bancang pakéwuh; Anggon-anggon nu tani, nyaéta tanah nu bahé ngétan, watekna nungtun resep pepelakan turhadé jadina; jeung anggon anggon pandita, nyaéta nu bahé ngulon, watekna mawa bageurka nu nyicinganana, dijauhkeun tina kalakuan nista.

Mun dibandingkeun jeung dina WL, sigana patukang tonggong, upamana dina WL tanah nu bahé ka hareup atawa ka wétan disebut purba tapa watekna teu dipisuka, ari dina PP mah tanah bahé ka wetan téh watekna resep pepelakan jeung hadé jadina. Bédana kitu téh teu kudu jadi masalah sabab mungkin baé geus ngisedna ajén inajén masarakatna lantaran ayana parobahan sistem kapercayaan.

Nu dianggap panghadéna dina PP nyaéta tanah nu dikurilingan ku cai, watekna tiis, teu loba pacogrégan; ngagaludra ngupuk, nyaéta tanah nu caina ngocor ti tilu madhab tuluy palid ka madhab hijina deui. Dina PP gé dicontokeun Bandung, cai ngocor ti kalér, kulon jeung ti wétan kapiceun atawa kapalidkeun ka kidul, ka Citarum.

Ari nu kaasup goréng nyaéta tanah nu kaungkulan ku jalan, ari peuntaseunana papakjeung jalan, watekna teu weléh kaéléhkeun; lemah gunting, tanah nu kacapit ku jalan cagak atawa ku ngamalirna cai nu nyagak, watekna matak sangar, teu pikabetaheun; Tanah nu bahé ngétan ngidul, watekna mawa daék kana pepelakan tapi tara alus jadina; anggon anggon jaksa, bahé ngulon ngalér, watekna loba panyéréwédan; anggon anggon durjana, bahé ngulon ngidul, watekna sok kalindeukan bangsat; talaga ngembeng, keloh teu béda ti katél, cai ngocor ti madhab papat ngumpul ka tengah bari euweuh pamiceunan, watekna tara jadi jual beuli; kancah nangkub, tanah sangar, watekna teu bisa ngampihan rejeki. Nu pang goréng goréngna talaga ngembeng jeung kancah nangkub.

Nyanghareupna imah gé jadi tinimbangan sangkan asup kana watek hadé. Ngan nyanghareupna téh sipatna individual dumasar kana weton atawa poé naon dilahirkeunana. Ku kituna dina hiji padumukan bisa baé nyanghareupna imah siga nu pasoléngkrah. Contona weton poé Ahad imahna kudu nyanghareup ka kidul, panto ayana di tengah. Weton poé Kemis imahna kudu nyanghareup ka wétan, panto ayana di sisi beulah kidul atawa kalér. Kitu deui weton séjénna.

Dina PP gé disebutkeun deuih sarat keur nyucikeun tempat nu rék dipaké keur padumukan, nyaéta:  Di unggal juru, di handapeun tatapakan, kudu diruang tai beusi, bawang bodas jeung reremekan tujuh rupa, kayaning reremekan botol, piring, kendi, talawéngkar, kenténg, bata, goci atawa lian ti éta. Tai beusi watekna matak teuas kana taneuh, neundeut, bawang bodas panyinglar kana panjakit, ari reremekan, tumbal nyingkirkeun dedemit nu aya di dinya.

Tina dadaran di luhur, sahenteuna urang ayeuna bisa wanoh kana papagon karuhun. Lebah milih padumukan horéng teu sagawayah. Aya ugeranana, aya pangaweruh nu diwariskeun ti kolot ba

heula. Ari kiwari, da kari blus. Milih padumukan di daérah urban téh sasatna kuma pengembang perumahan

(Dimuat din PR rubrik Kalam, Senen 13 Maret 2017)

HATEUP

Ku : MAMAT SASMITA

Hateup dipasang luhureun suhunan, dicangreudkeun dina eréng nu napel pageuh kana usuk. Hateup aya nu dijieun tina welit, injuk, talahab jeung kenténg. Welit biasana dijieun tina daun eurih nu geus rada garing tapi teu regas. Carana nyieun welit, eurih kira kira sakeupeul dibeulitkeun kana awi sabébék. Panjangna kira-kira dua méter tuluy dibeungkeut ku tali tina awi tali atawa tina hoé leutik (hata). Disebutna sajalon. Supaya eurih nu dibeulitkeun teu cengkat sok didempét ku awi ti luhur jeung ti handap, disebutna tutus. Terus ditalian disebutna ngawilet, tali dipurintilkeun, tungtungna diselapkeun sangkan kuat jeung teu leupas deui. Salian ti eurih, aw deui nu remen dipaké keur hateup di antarana daun gebang. Carana nyieun méh sarua, ngan daun gebang mah sok dibeberkeun, dua lambar dua lambar, tuluy di ditalian ku hata saperti diseumat tapi manjang. Daun kawung atawa daun kalapa gé bisa dipaké, daun kalapa nu alus nu geus kolot tapi can garing, can jadi karari.

Ari injuk siga bulu nu napel dina tangkal kawung, ngabeulit atawa ngalokop dina palapah daun kawung. Kalan kalan rungseb sabab najan enya bulu tapi heuras, warnana hideung. Nu gedé mah méh siga nyéré, heuras, getas tur seukeut disebut harupat. Ngala injuk tina tangkal kawung sok disebut mopogkeun injuk. Sagulung injuk disebutna kakab atawa sakakab. Keur hateup, unggal kakab ditumpuk kudu rada loba, sangkan teu bocor.

Cara masang welit atawa injuk keur hateup, dimimitian ti handap heula, disusun silih tumpuk maju ka luhur kana suhunan pangluhurna. Nu masangna gé kudu nu tabah, nu geus tapis, pangpangna dina usum hujan ulah nepi ka bocor, sabab mun bocor hésé ngayumanana.

Tvluy nu disebut talahab téh hateup tina awi sabeulali sabeulah. Masangkeunana diréndéngkeun jeung ditangkarakkeun, dina unggal gigir ditutup deui ku awi sabeulah nu ditangkubkeun, dirédéskeun nepi ka nutupan suhunan. Méméh awi dipaké keur hateup bagian dina unggal buku kudu diberesihan heula, dipiceun panutup bukuna. Talahab biasana dipaké dina léang léang atawa sosompang hateup.

Hanjakalna hateup welit, injuk jeung talahab babari pisan kahuruan. Komo dina usum halodo, mun aya silalatu tina durukan téh gampang pisan hurung. Nu matak jaman baheula mah unggal imah téh boga bakrik, gantar panjang aya kakaitna jeung gobak.

Mun di hiji lembur aya imah nu kahuruan, sok buru buru hateupna dicentokan ku bakrik. Kalan kalan sakalian dicentokan jeung rangkay suhunan, sangkan téréh ngaburusut ka handap, ari geus di handap leuwih babari mareuman seuneuna. Demi gobak sok dipaké keur nyewurkeun cai, nyimbeuhan imah nu kahuru. Da apan geus kabiasaan di deukeut imah di pilemburan sok nampeu balong, atawa di tukangeun imah aya kulah, gunana salian keur melak lauk atawa jadi tempat gégéroh, mun aya kahuruan babari néangan cai keur mareuman seuneu.

Mangsa kiwari imah nu hateupna welit, injuk atawa talahab, geus ampir euweuh, iwal ti di kampung adat saperti di Kampung Naga, Kampung Dukuh atawa di Kampung Kuta. Rajeun sok aya nu niru-niru imah baheula, hateupna tina welit atawa injuk siga di réstoran atawa di tempat wisata. Kaayeunakeun imah geus prah maké hateup kenténg. Ngan, euweuh rugina nyaho ngaran ngaran hateup jaman baheula.

(Dimuat dina koran PR rubrik Sundapedia, Senen 13 Maret 2017)

LISUNG JEUNG PANGGEREK

LISUNG

Ku : MAMAT SASMITA

LISUNG téh alal keur nutu paré, atawa meuseul Dewi Sri baheula mah. Kecapna geus dipikawanoh ti baheula deuih, sabab aya réngkolna dina naskah Sanghyang Siksakandang Karesian (1518). Kapanggihna dina kekecapan "ngadu lesung“,  nu kakolom kana kaulinan. Kecap "lesung" tangtu sarua jeung lisung.  Lisung dijieun tina tangkal kai nu gede jeung kuat cénah nu alus mah tina tangkal nangka, sabab keur  téh uratna lemes. Kai tina tangkal nu gedé téh dipapras manjang, nepi ka siga

masagi, tuluy dijieun rohang paragi nutu pare, disebut amburan atawa pangguguran. Di salah sahiji tungtungna dijicun gegelungan, rajeun sok disebut hulu lisung. Deukeut gegelungan dijieun liang deui rada méncos ka handap, siga aseupan, paragi nyosoh héas.

Nu nulu biasana awéwé boh nu lanjang boh geus kurenan. Sol: di saung lisung narutuna léh. Eta téh saung balaréa. Nya di dinya tempat sosialisasina kaom awéwé. Kalan kalan jadi tempat papanggihna kaom rumaja nu papada séngsérang panon. Nepi ka aya kacapangan "moal sieun béakeun pipamajikaneun salila masih kénéh trang tring trung lisung mah. Kitu deui “urang kampung bau lisung“ nu nandakeun ayana di kampung.

Sakapeung jadi alat kamonésan, nutu rempugan bari ngahaleuang dipirig kelentrung lisung, tuk tuk breg…tuk tuk breg. Ngagondang tea. Aya ngangondang biasa jeung nu sakral, nyaéta ngagondang asmaragama. KelenLrungna sok dipaké béwara deuih ka urang lembur, sangkan daratang ka nu keur

kariaan boh nyunatan boh kawinan. Nu nabeuhna biasana barudak awéwé lanjang.

Kitu deui,jadi béwara nu kamusibahan. utamana mun aya nu titeuleum di leuwi walungan. Nu ieu ngelentrungkeunana sok digancangkeun alawa dititirkeun mun kohkol mah, béda jeung béwara ondang-ondang. Sanggeus nu titeuleumna kapanggih, sok buru-buru dibawa ka saung lisung, dijapapangkeun sina nangkuban dina pangguguran. Tuluy lisung digedrug-gedrug ku halu atawa ngagendér. Tayohna sanglmn kaeundeur-eundeur, mun kapuluk sol: tuluy ngaborolo ngutahkeun cai nepi ka jagjag deui.

Dina taun 1960-an katompernakeun, di pilemburan mimiti culcel aya mesin heuler, keur ngagiling paré sangkan jadi beas. Komo dina taun 1970-an mah méh di unggal lembur aya mesin heuler, nepi ka nu nutu di saung lisung ngurangan. Cénuh nutu mah capé jeung lila, ari ku mesin mah bisa

sakeudeung.  Orokaya heuleran nu bogana lain nu salelembur, tapi milik nu boga modal keur meulina. Nu ngajalankeunana lain awewé tapi Ialaki. Atuh tempat ngawangkong papada awéwé, nu

tadina di saung lisung jadi sirna, parindah ka golodog imah.

Sabenerna méméh aya heuler, aya alat séjén keur ngagiling paré nu disebut gintiran. Ngan gintiran teu pati diparaké, bisa jadi ku lantaran hésé metakeunana , lantaran kudu ku nu gedé tanaga. Nu matak dipigawéna ku lalaki.

Ku ayana heulera, sosialisasi papada awéwé lus les. Kahirupan sosial nu tadina kaitung raket jadi renggang. Di saung lisung nu tadina kapireng sora patingkelentrung, jadi simpé. Lisungna nganti wanci burakrakan. Haluna pasoléngkrah, arang diusap dampal leungeun nyi lanjang. Nyiru ngalumbruk di juru, taya nu ngajak napi, nyikcrik ngagéang sawirahma gitekna cangkéng awéwé. Déwi Sri geus tara ngalongokan deui.

Carita lisung jeung heuler saestuna carita parabel modérnitas nu jadi tanda robahna tatanan sosial ku rembesna intervensi  téknologi. Kiwari saung lisung katut lisungna arang langka kasampak. Atuh kaparigelan nutu paré, siga ngisedkeun paxé nu keur ditutu ukur ku dampal suku, kabawa musna.

(Dimuat dina koran Pikiran Rakyat rubrik Sundapedia, Senin 28 Nopember 2016)

PANGGEREK

Ku : MAMAT SASMITA

Pakasaban urang Sunda baheula, sakumaha nu ditulis dina Carita Parahyangan aya opat nyaeta

pahuma, panyadap, panggerek jeung padagang. Panggerek téh tukang moro sato. Morona mah bisa ku sorangan atawa ngabubuhan, gumantung gedé leutikna sato. Minangka pakasaban hartina more lain keur kalangenan, tapi keur nyukupan protéin masarakat sabudeureunana atawa ngurangan hama, uparnana moro bagong, nu sok ngaruksak pepelakan. Da moro maung mah mun dianggap ngabahayakeun boh keur ingon-ingon boh jelema.

Demi ngaran tukang moro rupa rupa, gumantung pakarang nu dipakéna, diantarana aya paninggaran, pamatang, jeung panyumpit. Paninggaran, cék Kamus Umum Basa Sunda LBSS mah tina basa Portugis

aspingarda nu hartina pakarang. Ari dina Kamus Basa Sunda Danadibrata, tinggar téh asalna tina basa Kawi, hartina bedil locok, sarua jeung dina Kamus Bausastra Jawa. Lebah Kamus Basa Jawa Kuna

(Zoetmulder), tinggar téh panas. Jadi paninggaran téh ahli moro maké pakarang bedil locok. Sasatoan boroanana galedé kayaning bagong, uncal jeung maung bari morona ngabubuhan.

Ari pamatang nyaéta ahli moro ku tumbak. Asalna kecap tina batang, hartina tumbak. Nu méh sarua jeung tumbak (teu maké ruruhit) aya nu disebut kuli (ruruhit hiji), lempag (ruruhit dua) jeung tohok (sabangsa kuli nu rnaké tali keur ngabenyéngna). Sato gedé nu diborona. Morona sok ngabubuhan

dibarengan ku legig, jalma réa nu ngasruk, ngabuburak sangkan sato boroan kaluar tina panyumputanana. Legig sok dibarengan ku anjing piaraan, aya anjing pangbituran nu nyusud panyumputan sato jeung anjing panéwak, keur néwak sato nu diboro.

Satuluyna panyumpit. Nu ieu mah ahli more maké sumpit. Dina carita pantun mindeng kareungeu lalakon Aki Panyumpit moro ka leuweung, nu diborona sato nu bisa hiber, rupa-rupa manuk. Digambarkeun jalmana geus kolot, sabar, wekel tur wijaksana. Kaharti, sabab susumpit mah ulah

caliweura, kudu rerencepan tur taki-taki salawasna. Sumpit pakarang nu ditiup, dijieun tina awi leutik tapi lantas, nu anggang buku jeung buku deui téh panjang. Awi siga kitu disebutna tamiang, mun dianggap kurang panjang sok disambung maké barungbung. Papasangan sumpit disebut paser, tina

rautan awi maké seuseukeut tungtungna. Tungtung hiji deui maké kapas dibulenkeun keur ngajaga kasaimbangan waktu ngabelesat kana sasaran. Paser aya nu dijieun tina harupat, injuk gedé tur lempeng.

Lian ti éta, pakakas séjén keur néwak sato di leuweung di antarana burang, jiret, jeung sentég. Ari nyieun burang atawa pitapak, carana ngali lombang nu rada gedé, gumantung gedéna satona nu rék ditéwak. Upamana maung, burangna dijieun ukuran 2 X 2 méter jeung jerona kira kira 2 méter, di

dasarna dipasang curuh atawa rucuk bari ditangreukeun, ngarah sato nu tigebrus langsung katojos awakna. Di luhurna ditutupan ku régang jeung dangdaunan, dibalibirkeun, ngarah teu kaciri jadi pitapak. Luhureun tutupna disimpenan eupan, bisa anak embé atawa daging nu ngalumbuk. Burang sakapeung sok disebut piruang atawa weleng. Tuluy jiret atawa eurad, biasana dipaké keur néwak cangéhgar (hayam leuweung). Mun jiret dipasang ngaruntuy dina tali disebut rawé. Ari keur ngajiret peucang atawa

mencek disebut porog, di Baduy mah disebutna lanjak. Tah sentég mah sok keur néwak beurit nu ngagalacang di imah, dijieun tina kawat beusi. Aya deuih sentég gedé tur seseg keur néwak maung, disebutna garogol.

Nu katuliskeun téh boa ngan sabagian leutik tina kaparigelan moro urang Sunda. Boa loba kénéh cara jeung pakakas nu can kungsi katuliskeun. Jaman kiwari mah moro téh geus arang, apan leuweungna gé geus loba dibukbak, nu matak kaparigelan moro katut pakakasna beuki teu dipikawanoh.

Raména moro maung jaman béh ditu, upamana, kagambar dina Ronggéng Sajajagat: Sérial Ua Haji Dulhamid 1 (2013) karya suwargina Ahmad Bakri.

(Dimuat dina koran Pikiran Rakyat rubrik Sundapedia, Senin 9 Januari 2017)