Ku : MAMAT SASMITA
Dina sistim téknologi tradisional, saeutikna aya dalapan rupa parabot
tradisional (unsur kabudayaan fisik), nu sok dipaké ku masarakatna dina
kahirupan sapopoé. Nyaéta : 1. Alat produksi
atawa parabot keur ngalaksanakeun pagawéan sapopoé nepi ka aya hasilna
sangkan bisa lumangsungna kahirupan, upamana batu keur ngarieus nepi ka alat
keur ninun. 2. Alat keur nyieun seuneu. 3. Pakarang nyaéta alat keur béla diri
tina gangguan sato galak jeung alat keur neukteuk, motong, nojos, neunggeul
upamana bedog, péso, gegendir. 4.
Wawadahan kayaning tolombong, carangka, ayakan jeung sajabana ti éta. 5.
Dahareun upamana lalab-lalaban, bubuahan, beubeutian, sisikian. 6. Papakéan,
kumaha nyieunna jeung naon bahan nu dipakéna. 7. Tempat keur nyalindung atawa imah,
pangaweruh nu aya pakaitna jeung arsitéktur tradisional. 8. Alat transportasi,
upamana rakit, cikrak, dongdang.
Nu rék dibahas dina ieu tulisan téh nyaéta kumaha carana urang Sunda
nyieun seuneu, maksud téh alat naon waé nu kungsi dipaké ku urang Sunda jaman
baheula sangkan bijil seuneu. Seuneu kacida diperelukeunana dina kahirupan
manusa ti mangsa bihari nepi ka kiwari, malah aya nu nyebutkeun mun hiji bangsa
geus bisa ngawasa seuneu, éta téh ciri geus aya kamajuan. Gunana seuneu mangsa
bihari diantarana keur nyieuhkeun sato galak jeung sangkan teu mopoék,
satuluyna keur barang asakan atawa ngawétkeun dahareun. Cék nu rahul mah seuneu diciptakeun ku Nu Maha
Kawasa téh ukur keur jelema, da sasatoan mah teu perelueun.
Huntu gelap
Kacapangan huntu gelap dilarapkeun kana batu panas nu dianggap ragrag
ti langit. Cék dongéng (lisan) kolot baheula, dina mangsa hujan angin dor-dar
gelap, keur kaayaan kitu tuluy aya tatangkalan nu jangkung kabéntar ku gelap
nepi ka peunggas bari jeung ngelun haseupan, majarkeun éta téh duruwiksa nu dicéntang
ku gelap, pélorna téh mangrupa batu. Tah dina tatangkalan kitu mun leukeun ditéangan
sok kapanggih guruntulna batu nu dipaké nyentang duruwiksa tadi, batu eta
disebutna huntu gelap. Biasana batu huntu gelap téh tara gedé paling gé saukuran
dampal leungeun, rajeun batu kitu téh diampihan, cenah mah batu huntu gelap
alus pisan mun dipaké keur nyieun seuneu, papasanganana jeung gandawesi.
Tina dongéng ieu boga harti kasadaran kana ayana seuneu geus nyampak,
kaharti ari kituna mah, hiji barang (tatangkalan) nu kasamber gelap geus pasti
hurung, leutikna ngelun aya haseupan. Ngan palebah aya batuna nu teu pati
kaharti, sabab gelap mah tara aya batuan, paling ge sorana nu ngaguludug tarik.
Cék katerangan kamus basa Sunda Danadibrata mah huntu gelap téh nyaéta
batu météor, nu ragrag ti langit. Tangtu batu météor nu ragrag tur neumbag kana
tatangkalan dina kaayaan kacida panasna, nepi ka tatangkalan téh tutung, ngelun
haseupan, malah bisa jadi kahuruan, mun batu météorna geus tiis warnana sok
semu hideung. Ku lantaran sarua jolna ti
langit boh gelap (guludug) boh batu météor komo mun jolna batu météor téh dina
mangsa keur hujan angin dor-dar gelap, jadi wé disebut huntu gelap. Pangna
disebut huntu sabab lolobana nu kapanggih batu téh sagedé dampal leungeun tur
wangunna siga huntu jalma nu hareup atawa méh siga kampak keupeul. Malah aya nu
nyebutkeun huntu gelap téh kampak keupeul (kapak genggam), lamun di hiji tempat
kapanggih kampak keupeul bisa jadi di tempat éta kungsi dicicingan ku manusa
purba, manusa jaman batu.
Miruha
Miruha téh asal kecapna tina piruha. Dina kamus basa Sunda Danadibrata
disebutkeun harti piruha téh nyaéta carana nyieun seuneu ku jalan ngagésrékkeun
dua awi awi garing palebah hinisna, nepi ka lamun tapakna diteundeunan kawul
jadi ruhay. Miruha carana karuhun Sunda nyieun seuneu. Ari cék kamus basa Sunda
LBSS mah piruha teh ngayakeun (ngahurungkeun) seuneu ku ngagésrék-gésrékkeun
awi garing. Dina kamus séjén mah teu kapanggih kecap piruha téh, boh dina kamus
Sunda-Inggris Hardjadibrata, boh dina kamus Sunda-Inggris Jonathan Rigg, kitu
deui dina kamus Sunda-Belanda Coolsma gé teu kapanggih.
Dina prak-prakanana miruha, salah sahiji awi garing téh kudu
diteueulkeun atawa disindekelkeun kana barang séjén nu leuwih kuat tuluy
ditahan ku keuneung atawa ku dampal suku, ari awi hiji deui, ngagésrékkeunana kudu didedetkeun pisan,
kakara babari panasna. Demi nu disebut kawul nyaéta bulu, aya nu nyebut lukut
lemes, dina tangkal kawung ayana di jeroeun kalokop palapah daun kawung. Supaya
kawul alus dipakéna, kawul nu kakara meunang ngala tina tangkal kawung kudu
dikeueum heula ku cai sapu paré beunang meuleum, tuluy digaringkeun ku jalan
dipoé dina mangsa keur panas poé éréng-éréngan, sanggeus garing pisan kakara
bisa dipaké.
Kecap sejen nu saharti jeung miruha nyaeta celepot atawa celetok
(tingali dina kamus Sunda-Inggris Hardjadibrata, LBSS jeung buku Kompendiun
Istilah Sistem Pertanian Tradisional Sunda).
Géré
Salian ti miruha, aya deui nu disebut ngagéré, ngagéré mah dilakukeun
dina kai garing nu aya liangan (alusna urut liang bangbara), panggéréna nyaéta
rokrak kai kira-kira sagedé curuk, panjangna sahasta, tuluy dipuntir-puntir,
digelang ku dua dampal leungeun bari rada diteueulkeun atawa didedetkeun.
Sanggeus ngebul lantaran panas kakara dipurulakan ku kawul ambéh jadi ruhay.
Kanyaho nyeiun seuneu ku cara ngagéré méh aya di unggal bangsa, geus jadi
kanyaho balaréa utamana keur jelema nu resep ngalalana ka leuweung atawa ka
gunung, malah jadi pelajaran dasar keur survival
Kecap kawul sinonimna lumlum
Tékér
Sanggeus urang Sunda wanoh kana beusi atawa waja (maléla), cara nyieun
seuneu gé robah, asalna ku jalan miruha atawa ngagéré jadi ku cara ditékér,
sabab dianggapna leuwih praktis jeung alatna leuwih babari mun dibawa
kamana-mana.
Alatna disebut gandawesi jeung batu seuneu ditambah ku kawul. Carana
batu seuneu ditékérkeun kana gandawesi nepi ka ngaburicak bijil kembang seuneu,
pépétélan kembang seuneu diusahakeun keuna kana kawul, nepi ka kawul téh ruhay.
Gandawesi téh leunjeuran beusi atawa waja gedéna kira-kira sagedé cinggir panjangna satengah
jeungkal. Ari batu seuneu cukup sagedé indung leungeun tur batuna nu kawilang teuas.
Tina kecap tékér jadi panékér nyaéta alat paranti nékér sangkan kaluar
seuneu.
Ka béhdieunakeun, sanggeus aya minyak béngsin jeung aya batu seuneu
beunang nyieun pabrik, panékér robah deui, asalna maké gandawesi jadi robah
leuwih praktis, najan unsur gandawesi jeung batu seuneu tetep aya ngan kawul
geus teu dipaké diganti ku kapas atawa kapuk nu geus dibaseuhan ku minyak béngsin,
dilengkepan ku simsim atawa sumbu.
Gandawesi nu asalna leunjeuran waja kira-kira satengah jeungkal
jadi buleud siga gilinding leutik rérégéan sagedé suuk, batu seuneu nu asalna
saguruntul sagedé indung leungeun jadi robah sagedé béas. Cara makéna gé leuwih
praktis, ukur diteken ku indung leungeun bari rada disorodotkeun, nepi ka
gandawesi buleud téh ngagésrék kana batu seuneu nu nyumput handapeun gandawesi.
Panékér mangsa kiwari geus tara maké béngsin jeung teu maké simsim tapi geus diganti ku cai
gas, ari gandawesi jeung batu seuneuna mah tetep aya kénéh, najan aya nu geus
diganti ku mahnit. Sesebutanana gé geus arang nu nyebut panékér, tapi leuwih
mindeng disebut korék gas.
Nengetan kumaha carana urang Sunda mangsa bihari nyieun seuneu, nu
didadasaran ku cara ngagésrékkeun dua barang nu sarua (awi jeung awi, kai jeung
kai) atawa dua barang nu béda (beusi jeung batu), sabenerna mah cara kitu téh méh
sarua jeung nu dilakukeun ku bangsa deungeun boh di Asia boh di Éropa. Ngan nu
matak reueus téh pédah éta aya réngkol kecapna dina basa Suinda, utamana kecap
piruha, najan boa-boa kecap piruha téh asalna tina ruruh, basa Sangskerta, nu
hartina duruk. Rék kitu rék kieu, kecap piruha geus ngabeungharan basa Sunda,
geus ngabeungharan budaya Sunda.
Tulisan ieu mangrupa tulisan awal, sakadar bubuka keur nu resep kana
perkara antropologi budaya hususna étnografi, kahareup mah kudu aya panalungtikan
deui nu leuwih daria, da dihenteu-henteu gé ieu téh tatapakan budaya Sunda.
Sababaraha kecap basa Sunda nu
aya patalina jeung seuneu
Piruha, cara nyieun seuneu luluhur
Sunda ku jalan ngagesrekkeun papada awi garing palebah hinisna.
Piruruhan tina kecap ruruh nu hartina
duruk, ngaduruk sangkan beresih, tempat pameuleuman beusi di gosali.
Pirun, mirun seuneu, ngahurungkeun
seuneu.
Huru, duruk, kahuruan, kacilakaan nu
dilantarankeun ku seuneu gedé sarta ngancurkeun wawangunan
Hurung, aya seuneuan.
Ruhak, seuneu dina areng méméh pareum
jadi lebu.
Ruhay, cahayaan, aya seuneuan tapi teu
hurung.
Duruk, ngaduruk, ngamusnahkeun barang
atawa runtah ku seuneu.
Paribasa : seuneu hurung dipancaran hartina nu keur ambek dipanasan nepi
ka leuwih ambek deui. Pancar téh suluh nu kacida garingna, mun diduruk babari
hurungna.
Rumah Baca Buku Sunda Mei 2012
Sumber
bacaan :
- Pengantar Ilmu Antropolgi, Kuncaraningrat,Rineka Cipta, edisi revisi 2009
- Kamus Basa Sunda R.A.Danadibarata, Kiblat Buku Utama, 2006
- Kamus Umum Basa Sunda LBSS, Geger Sunten, 2007
(Dimuat dina majalah Cupumanik No.107 Juni 2012)